تهران/ احمد دورسون/ خبرگزاری آنادولو

فرآیند اجرایی شدن مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) که منجر به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران می‌شود، اگر تا پیش از نیمه‌شب 28 سپتامبر، توافق لحظه آخری که منجر به تصمیم جدیدی شود، حاصل نشود یا مهلت تمدید نشود، به پایان خواهد رسید و تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران به‌طور خودکار اجرایی می‌شود.

در حالی که به پایان یافتن مهلت مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران نزدیک می‌شویم، هنوز راه‌حلی بین ایران و کشورهای اروپایی پیدا نشده است.

ایران استدلال می‌کند که کشورهای اروپایی مبنای حقوقی برای اجرای این مکانیسم ندارند. تهران می‌گوید پس از خروج آمریکا از توافق در سال 2018، کشورهای اروپایی به تعهدات خود عمل نکردند و بنابراین، وضعیت «شرکت‌کننده» در این توافق را از دست داده‌اند. در این راستا، ایران تاکید می‌کند که کشورهای اروپایی از نظر قانونی و اخلاقی مجاز به آغاز این روند در شورای امنیت سازمان ملل متحد نیستند. روسیه و چین، از طرف‌های توافق نیز از تزهای مشابه ایران دفاع می‌کنند.

در مقابل، طرف اروپایی که پس از خروج آمریکا نه تنها توافق را اجرا نکرد، بلکه تحریم‌های مختلفی را علیه ایران اعمال کرد، ادعا می‌کند از آنجایی که به‌صورت روی کاغذ از توافق خارج نشده‌اند، قطعنامه 2231 به آن‌ها حق اجرای مکانیسم را می‌دهد.

در نهایت، پیش‌نویس قطعنامه‌ای که بر اساس رویه معمول مکانیسم ماشه مندرج در قطعنامه 2231 شورای امنیت که تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران را لغو کرد، به شورای مذکور ارائه شد و عدم بازگشت تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران را پیش‌بینی می‌کرد، رد شد.

این پیش‌نویس که توسط کره‌جنوبی، که ریاست دوره‌ای شورا را در ماه جاری بر عهده دارد، ارائه شد، هدفش ادامه کاهش تحریم‌ها علیه ایران مطابق با قطعنامه 2231 بود. این پیش‌نویس به‌عنوان رویه معمول فرآیند مکانیسم ماشه به شورا ارائه شد.

در رای‌گیری در شورای امنیت، روسیه، چین، پاکستان و الجزایر به این تصمیم رای مثبت دادند، در حالی که 9 کشور رای منفی دادند.

بر این اساس، اگر تا پیش از نیمه‌شب 28 سپتامبر، توافق لحظه آخری که منجر به تصمیم جدیدی شود، حاصل نشود یا مهلت تمدید نشود، تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران به‌طور خودکار اجرایی می‌شود.

"اسنپ‌بک" که در ایران با عنوان "مکانیسم ماشه" شناخته می‌شود، ماده ویژه‌ای است که در قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که از توافق هسته‌ای 2015 حمایت می‌کند، گنجانده شده است.

بر اساس این ماده، هر یک از دولت‌های طرف توافق اگر معتقد باشد که ایران به‌طور جدی تعهدات خود را نقض کرده است، می‌تواند این موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. بدین ترتیب، اگر روال لازم ظرف 30 روز تکمیل شود، تحریم‌های سازمان ملل متحد که قبلاً لغو شده‌اند، به‌طور خودکار دوباره اجرایی می‌شوند.

اعتبار این ماده در 18 اکتبر 2025 به پایان می‌رسد. از آنجایی که کشورهای اروپایی در 28 اوت برای اجرای این مکانیسم به شورای امنیت درخواست داده‌اند، این روند در 28 سپتامبر به پایان می‌رسد.

- توافق هسته‌ای سال 2015 که راه‌حلی برای مسئله هسته‌ای ایران ارائه داد

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که به عنوان توافق هسته‌ای نیز شناخته می‌شود، در 14 ژوئیه 2015 بین ایران و 5 عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد (ایالات متحده، روسیه، چین، فرانسه، انگلستان) و آلمان به امضا رسید. در چارچوب این توافق، ایران موافقت کرد فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم خود را محدود کند و با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) همکاری کامل داشته باشد.

در مقابل، تحریم‌های سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا که به دلیل برنامه هسته‌ای ایران اعمال شده بود، در 16 ژانویه 2016 با لازم‌الاجرا شدن توافق با تایید شورای امنیت سازمان ملل متحد لغو شد، اما ماده‌ای که اجازه می‌داد در صورت عدم پایبندی ایران به توافق، همه تحریم‌ها دوباره اعمال شوند، یعنی مکانیسم ماشه، به توافق اضافه شد.

- آمریکا در دوره ترامپ با خروج یک‌جانبه از توافق، تحریم‌ها را بازگرداند

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در سال 2018، در اولین دوره ریاست‌جمهوری خود، کشورش را به صورت یک‌جانبه از توافق خارج کرد و سپس تحریم‌های اقتصادی سنگین علیه ایران را دوباره اعمال کرد. کشورهای اروپایی اعلام کردند که از تصمیم آمریکا حمایت نمی‌کنند، اما اقداماتی برای از بین بردن اثر این تحریم‌ها انجام ندادند.

به دنبال آن، ایران نیز یک سال بعد به‌تدریج تعهدات خود در توافق را متوقف کرد. دولت تهران که از سال 2020 اقدام به غنی‌سازی اورانیوم در سطح بالا کرد، نرخ غنی‌سازی را از 3.67 درصد تعیین‌شده در توافق به 60 درصد افزایش داد.

ایران نیز در این فرآیند بارها اعلام کرده است که در صورت لغو تحریم‌های مربوطه، فعالیت‌های هسته‌ای خود را مجدداً با توافق مطابقت خواهد داد.

- مذاکرات هسته‌ای مجدد با ایران با شکست مواجه شد

در دوره جو بایدن، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، مذاکرات از سر گرفته شد، اما نتیجه‌ای حاصل نشد. به دنبال آن، ایران در دسامبر 2024 مذاکرات هسته‌ای را در سطح معاونان وزیر امور خارجه با 3 کشور اروپایی (E3) مجدداً آغاز کرد، اما این مذاکرات نیز بی‌نتیجه ماند.

پس از آن، در پی ارسال نامه‌ای از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا به علی خامنه‌ای، رهبر ایران در ماه مارس که در آن خواستار مذاکرات هسته‌ای مستقیم با ایران شده بود، آمریکا و ایران در ماه آوریل مذاکرات هسته‌ای غیرمستقیم را با میانجیگری عمان آغاز کردند. طرفین 5 دور مذاکره در مسقط و رم برگزار کردند.

طرفین در مراحل اولیه اظهارات مثبتی داشتند. بعداً با ورود به مسائل فنی، درخواست آمریکا از ایران برای "توقف کامل فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم" در ایران مورد پذیرش قرار نگرفت، اما مذاکرات به‌طور کامل قطع نشد.

- حملات اسرائیل به ایران، روند مذاکرات را از بین برد

مذاکرات بین ایران و آمریکا، که به دلیل خواسته‌هایی که تهران نمی‌پذیرفت مدتی متوقف شده بود، قرار بود در 15 ژوئن در مسقط دوباره آغاز شود، اما دو روز قبل از تاریخ مذاکرات، اسرائیل حملاتی را علیه ایران آغاز کرد. در جریان این حملات که منجر به جنگ 12 روزه بین ایران و اسرائیل شد، آمریکا نیز در 22 ژوئن تاسیسات هسته‌ای ایران را بمباران کرد. این تحولات روند مذاکرات را از بین برد و ایران قانونی را به تصویب رساند که همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را به حالت تعلیق درآورد.

- کشورهای اروپایی کارت "مکانیسم ماشه" را بازی کردند

در این فرآیند، انگلستان، فرانسه و آلمان، طرف‌های توافق هسته‌ای 2015 که با عنوان E3 شناخته می‌شوند، از ایران خواستند که همکاری خود را با آژانس بین‌المللی اتومی از سر بگیرد. این کشورها اعلام کردند که در غیر این صورت، تا پایان اوت این مکانیسم را اجرا خواهند کرد و از ایران خواستند که دوباره مذاکره کند. ایران نیز این درخواست را پذیرفت و در 25 ژوئیه در استانبول و سپس در 26 اوت در ژنو با نمایندگان اروپایی دیدار کرد، اما پس از عدم دستیابی به راه‌حل، اروپا تصمیم گرفت این مکانیسم را در 28 اوت اجرا کند.

در ادامه، ایران در 9 سپتامبر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای از سرگیری بازرسی‌های هسته‌ای به توافق رسید. این اقدام که با استقبال کشورهای اروپایی روبرو شد، کافی تلقی نشد.

در حالی که برای یک راه‌حل دیپلماتیک مدت‌زمان بسیار محدودی باقی‌مانده‌است، اروپا شرط‌هایی برای ایران تعیین کرده‌است؛ به این صورت که ایران اطلاعات مربوط به ذخایر اورانیوم غنی‌شده در سطح بالا، که پس از حملات اسرائیل و آمریکا در ماه ژوئن سرنوشت آن‌ها نامعلوم است، را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اشتراک بگذارد و اجازه بازرسی از تأسیسات آسیب‌دیده در حملات را بدهد و ایران با آمریکا از سرگیری مذاکرات را بپذیرد.

ایران نیز می‌گوید که اورانیوم غنی‌شده در سطح بالا زیر تأسیسات بمباران شده قرار دارد و اینکه ارزیابی شده است که آیا این مواد قابل‌دسترسی هستند و وضعیت آن‌ها چگونه است توسط سازمان انرژی اتمی ایران انجام شده‌است. تهران همچنین اظهار می‌کند برای بازگشایی مجدد تأسیسات بمباران‌شده به آژانس، شورای عالی امنیت ملی بعداً تصمیم‌گیری خواهد کرد و برای مذاکرات "بدون پیش‌شرط" با آمریکا نیز آماده است.

- چه تحریم‌های سازمان ملل متحد ممکن است بازگردانده شوند؟

با فعال شدن مکانیسم، قطعنامه‌های 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929 که بین سال‌های 2006 تا 2010 علیه ایران صادر شده‌اند، دوباره معتبر خواهند شد.

در این صورت، تحریم‌هایی که بازگردانده خواهند شد شامل ازسرگیری مجدد تحریم تسلیحاتی، ممنوعیت توسعه موشک توسط ایران با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای، و محدودیت‌های مالی و مسافرتی برای صدها شخص و سازمان است. تحریم تسلیحاتی که در سال 2020 منقضی شد نیز در این چارچوب مجدداً اجرایی می‌شود.

انتقادی‌ترین تحریم، قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل متحد است. این قطعنامه به کشورهای عضو سازمان ملل متحد این اختیار را می‌دهد که همه محموله‌های ارسالی به ایران و دریافتی از ایران را بازرسی کرده و در صورت لزوم آن‌ها را مصادره کنند. این نیز مداخله در کشتی‌هایی که ایران در تجارت دریایی استفاده می‌کند را ممکن می‌کند.

- سرآغاز یک انزوای جدید و روند سازمان‌یافته حملات علیه ایران

دکتر حامد روشن‌ چشم، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی تهران در این زمینه با ارزیابی‌هایی به خبرنگار خبرگزاری آنادولو گفت، فعال‌سازی تحریم‌های سازمان ملل متحد تنها به معنای اجرایی‌شدن مجدد یک بسته تحریم اقتصادی و دیپلماتیک نیست.

روشن‌ چشم با بیان اینکه درعین‌حال این می‌تواند نقطه عطفی سیاسی باشد که پتانسیل به حاشیه‌راندن بیشتر تهران در صحنه سیاست بین‌الملل و تحریک روندهای سازمان‌یافته‌تر و چندبعدی مداخله علیه ایران را دارد، گفت: «فعال‌سازی مکانیسم، سرآغاز یک انزوای جدید و روند سازمان‌یافته حملات علیه ایران است. این اقدام، بخش مهمی از طرح نظامی جدید علیه ایران تلقی می‌شود. در این راستا، این روند نشانه‌ای از افزایش تنش در ماه‌های آتی خواهد بود و می‌تواند آتش جدیدی را به‌ویژه در منطقه به‌وسیله حملات چندجانبه علیه ایران شعله‌ور کند».

- اقداماتی که ایران پس از تحمیل مجدد تحریم‌های سازمان ملل متحد می‌تواند انجام دهد

ایران بارها به اروپایی‌ها هشدار داده است که از فعال‌کردن مکانیسم خودداری کنند و تاکید کرده است که این موضوع پیامدهای جدی برای روابط اتحادیه اروپا و ایران در پی خواهد داشت.

تهران همچنین اعلام کرده است که در صورت فعال شدن تحریم‌های سازمان ملل متحد، توافق همکاری جدیدی که در 9 سپتامبر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی امضا شد، باطل خواهد شد.

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در 20 اوت اظهار داشت که تهران چندین سال است که برای آماده‌سازی پاسخ‌های مشترک به سازمان ملل متحد با چین و روسیه در حال هماهنگی است، اما ماهیت این اقدامات احتمالی را تشریح نکرد.

عراقچی در 12 سپتامبر نیز گفت که ایران در این صورت ممکن است اقداماتی از جمله خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) را انجام دهد. مجلس ایران نیز اعلام کرده‌است که اقداماتی از جمله تصویب قانونی که دولت را مجبور به خروج از NPT در صورت بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل متحد می‌کند، در دستور کار قرار دارد.